Қазақтың білім беру жүйесі кейінірек адамның кәсіпті меңгеруіне мүмкіндік беретін білім алуға көмектеседі. Қазақстан Республикасында білім беру жалпы және кәсіптік болып бөлінеді. Мектеп (орта) білім беру сыныптарға бөлінеді: бастауыш (1-4 сыныптар), негізгі және жоғары. Бастауыш кәсіптік білімді (9-сыныптан кейін) мамандандырылған лицейлерде, ал орта кәсіптік білімді училищелерде немесе колледждерде алуға болады.

• Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесі білім берудің бірнеше деңгейінен тұрады:
• – мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды;
• – бастауыш білім беруді;
• – негізгі орта білім беруді;
• – орта білім беруді (жалпы орта білім беруді, техникалық және кәсіптік білім беруді);
• – орта білімнен кейінгі білім беруді;
• – жоғары білім беруді;
• – жоғары оқу орнынан кейінгі білім беруді қамтиды.

Білім беру жүйесін тиісті министрліктер – Қазақстан Республикасының Оқу-ағарту министрлігі және Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі бақылайды.

ОРТА БІЛІМ

Қазақстандағы орта білім міндетті болып табылады және оған бастауыш, негізгі орта (9 сынып) және жалпы орта (11 (12) сынып) кіреді. Сондай-ақ жалпы орта немесе негізгі орта білім негізінде алуға болатын кәсіптік және орта кәсіптік білім бар.

Бірінші сыныпқа балалар 6 жастан бастап қабылданады. Қазақстан мектептеріндегі білім 3 деңгейді қамтиды: бастауыш (1-4 сыныптар), негізгі (5-9 сыныптар) және жоғары (10-11 сыныптар (12). Ерекше дарынды білім алушылардың әлеуетті мүмкіндіктерін барынша толық дамыту үшін дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектептерде іске асырылатын білім беру бағдарламалары әзірленеді.

ТЕХНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ КӘСІПТІК БІЛІМ

Техникалық және кәсіптік білім беру жұмысшы кадрлар мен орта буын мамандарын даярлауға бағытталған, негізгі орта және (немесе) жалпы орта білім беру базасында училищелерде, колледждерде және жоғары колледждерде жүзеге асырылады.

Республика бойынша техникалық және кәсіптік білім беруді 772 ТжКБ  ұйымдары қамтамасыз етеді, оның ішінде 446 мемлекеттік, 326 жеке меншік. ТжКБ ұйымдарының жалпы контингенті 517,3 мың адамды құрайды, оның ішінде мемлекеттік тапсырыс бойынша 312 мың адам оқиды.

• Техникалық және кәсіптік білім берудің негізгі міндеттері:
• – білікті жұмысшы кадрлар мен орта буын мамандарын даярлау;
• – техникалық және кәсіптік білімнің қолжетімділігін арттыру үшін жағдайлар жасау;
• – ТжКБ ұйымдарының қаржылық тұрақтылығын және нысаналы қолдауын арттыру;
• – ТжКБ ұйымдарын корпоративтік басқаруды жетілдіру;
• – техникалық және кәсіптік білім беру жүйесінде әлеуметтік әріптестікті ұйымдастыру және дамыту;
• – ерекше білім беру қажеттілігі бар студенттер үшін тең жағдай жасау және кедергісіз қол жеткізу;
• – білім деңгейлері арасындағы сабақтастық пен сабақтастықты қалыптастыру;
• – техникалық және кәсіптік білім беретін оқу орындарында кадрларды даярлау және қайта даярлау мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастықты кеңейту.

Техникалық және кәсіптік білімнің қолжетімділігін қамтамасыз ету мақсатында өткен жылдан бастап мемлекеттік тапсырыс «Ақша студентпен бірге» қағидаты бойынша орналастырылады. Егер бұрын колледждерге қабылдау мемлекеттік тапсырыс бойынша бекітілген орындарға өткізілген болса, бүгінде талапкерлердің өздері колледждер мен мамандықтарды таңдайтын болады. Бұл шаралар мемлекеттік тапсырысты бөлудің және талапкерлерді колледждерге қабылдаудың ашықтығын қамтамасыз етеді.

Талапкерлер электронды Үкімет порталы арқылы немесе тікелей колледжге құжаттарды тапсыра алады. Талапкерлер 4 мамандық пен 4 колледжге дейін таңдай алады.

Барлық мектеп түлектеріне білім басқармаларының ақпараттық жүйелері арқылы кәсіби диагностикадан өту мүмкіндігі беріледі. Нәтижесінде талапкерлер белгілі бір мамандық бойынша ұсыныстар алады, ұсынылған мамандықтардың карталарымен танысады.

Конкурс аттестаттың міндетті және бейіндік пәндерін бағалаудың орташа конкурстық балы бойынша білім басқармаларының ақпараттық жүйесі арқылы өткізіледі.

Сондай-ақ, жаңа тетік түлектерді сұранысқа ие мамандықтар бойынша колледждерде тегін оқытумен толық қамтуға бағытталған.

ЖОҒАРЫ БІЛІМ

Қазіргі уақытта Қазақстандағы жоғары білім ғылыми-технологиялық ілгерілеу сұраныстарынан туындайтын қарқынды даму сатысында. Соңғы жылдары республикада оқытудың ең озық әдістерін енгізуден, заманауи инфрақұрылымды дамытудан бастап студенттерді жан-жақты қолдауға дейін оны жаңғырту мен реформалау бойынша жаһандық шаралар қабылдануда.

• Жоғары білім берудің құрылымы және оқыту формалары
• Бүгінгі таңда Қазақстанның жоғары білім беру жүйесі Болон процесінің параметрлері тұрғысынан келесі құрылымға ие:
• – Бакалавриат – тиісті мамандық бойынша «бакалавр» дәрежесін бере отырып, кадрлар даярлауға бағытталған жоғары білім, білім беру бағдарламалары.
• – Магистратура – білім беру бағдарламалары тиісті мамандық бойынша «магистр» дәрежесін бере отырып, кадрлар даярлауға бағытталған жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру. Магистратурада кадрлар даярлау жоғары оқу орындарының білім беру бағдарламалары негізінде екі бағыт бойынша жүзеге асырылады:
• 1) кемінде екі жыл оқу мерзімімен ғылыми-педагогикалық;
• 2) кемінде бір жыл оқу мерзімімен мамандандырылған.
•  
• – Докторантура – білім беру бағдарламалары философия докторы (PhD), бейіні бойынша доктор дәрежесін бере отырып, ғылыми, педагогтік және (немесе) кәсіптік қызмет үшін кадрлар даярлауға бағытталған жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру. Докторантурада кадрлар даярлау магистратура білім беру бағдарламалары негізінде екі бағыт бойынша жүзеге асырылады:
•      1) кемінде үш жыл оқу мерзімімен ғылыми-педагогикалық;
•      2) кемінде үш жыл оқу мерзімімен мамандандырылған.
•  
• Қазіргі кезде елімізде жоғары оқу орындарының саны 120, оның ішінде ұлттық университеттер – 11, мемлекеттік – 29 (коммерциялық емес акционерлік қоғамдар), халықаралық университет – 1, корпорацияланған университеттер – 16, жекеменшік – 48 , автономды – 1 (Назарбаев Университеті), азаматтық емес – 14.

 

ОҚЫТУ ФОРМАЛАРЫ

• Бүгінгі таңда қазақстандықтар білім берудің келесі түрлері бойынша жоғары білім алу мүмкіндігіне ие:
• – Күндізгі немесе стационарлық. Бұл формамен студент семинарлар мен лекцияларға қатысуы керек.
• – Қашықтан. Сабақтар интернет арқылы өтеді. Желіде өздігінен білім алуға арналған тапсырмалар мен оқу материалдары орналастырылған. Онлайн консультациялар алуға болады. Дипломдық жұмыстарды қорғау жоғары оқу орнының қабырғасында жүзеге асырылады.

Еліміздегі жоғары білім беруді дамытудың маңызды аспектісі – академиялық адалдық мәдениетін қалыптастыру. Осы мақсатта Академиялық адалдық лигасы 2018 жылы АҚШ-тағы Айви Лигасы, Ұлыбританиядағы Russell Group және Қытайдағы C9 үлгісі бойынша тәуелсіз және тәуелсіз ұйым ретінде құрылды.

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНА ҚАБЫЛДАУ

Жоғары білімді жалпы орта немесе техникалық және кәсіптік білімі немесе орта білімнен кейінгі білімі бар азаматтар алады. Білім беру бағдарламасының көлемі мен сабақтастығы жеткілікті болған жағдайда кредиттерді қайта есептеу және бұрын игерілген пәндерді есепке алу рәсімімен техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі немесе жоғары білімі бар тұлғалар үшін жеделдетілген оқу мерзімімен қысқартылған білім беру бағдарламалары бойынша оқу процесін ұйымдастыру мүмкіндігі бар.

Қазақстанда жоғары оқу орындарына қабылдау Ұлттық бірыңғай тестілеуді (ҰБТ) тапсыру нәтижесі бойынша жүзеге асырылады. 2017 жылдан бастап олар орта білім туралы аттестат алу және жоғары оқу орындарына түсу және жоғары оқу орындарында оқуға мемлекеттік гранттар алу үшін «Алтын белгі» және ҰБТ алу үшін мектепте бітіру емтихандары түрінде қорытынды аттестациядан өтуде. 2019 жылдан бастап мектеп бітірушілер жылына 4 рет ҰБТ тапсыруға мүмкіндік алды.

• Электрондық форматтағы ҰБТ келесі мерзімдерде өткізіледі:
• 1) 10 қаңтар-10 ақпан аралығында (бір әрекет);
• 2) 1-31 наурыз аралығында (бір әрекет);
• 3) 16 мамыр-5 шілде аралығында (грантқа негізгі ҰБТ, екі әрекет);
• 4) 10-20 тамыз аралығында (бір әрекет).

Өтініштер (онлайн) Ұлттық тестілеу орталығының «www.testcenter.kz» сайтында келесі мерзімдерде:

• 1) күнтізбелік жылғы 20 желтоқсан-6 қаңтар аралығында;
• 2) күнтізбелік жылғы 20 ақпан-10 наурыз аралығында;
• 3) күнтізбелік жылғы 28 сәуір-14 мамыр аралығында;
• 4) күнтізбелік жылғы 20-30 шілде аралығында қабылданады.

Қайта тестілеуден кейін жоғары оқу орныа түсу тек ақылы негізде жүзеге асырылады, мемлекеттік гранттар негізгі ҰБТ тапсырғаннан кейін (мамыр-шілде айларында) бөлінеді.

Студент бакалаврды бітіргеннен кейін мамандық бойынша терең білім алады. Магистратурада білім берудің бағыты неғұрлым тар. Қазақстанда бакалавриат студенттері бір мамандық бойынша білім алып, магистратурада басқа мамандық бойынша оқуын жалғастыра алады. Нәтижесінде студент екі мамандықты игеріп, екінші жоғары білім алудағы қаржылық және уақыттық шығындарды азайтуға мүмкіндік алады.

Қазақстанның жоғары оқу орындарында білім беру мемлекеттік білім беру тапсырысы негізінде де, студенттердің жеке қаражаты есебінен де жүзеге асырылады. Мемлекеттік білім гранттарының ең көп бөлігі техникалық мамандар мен педагог кадрларды даярлауға бөлінген. Білім гранты иегерлерінің жалпы санының жартысына жуығы халықтың әлеуметтік осал тобының өкілдері болып табылады. Мемлекеттік білім гранттарымен қатар университеттер ішкі гранттар мен оқу ақысына жеңілдіктер арқылы жоғары білімге қолжетімділікті кеңейтуде.

МЕМЛЕКЕТТІК СТИПЕНДИЯ

• Жастарды ел ішіндегі жоғары оқу орындарында оқуға ынталандыру және жоғары білім алу мүмкіндігін қамтамасыз ету мақсатында Үкімет студенттерге мемлекеттік стипендия төлейді. Мемлекеттік стипендия бөлінеді:
• – Негізгі. Сессияны «жақсы» және «өте жақсы» деген бағамен аяқтаған студенттерге төленеді.
• – Артты (базаға +15%). Сессияны «өте жақсы» деген бағамен аяқтаған студенттерге тағайындалады.
• – Президенттік (базаға +100%). Шығармашылық, ғылыми ізденіс, спорт, әлеуметтік-мәдени және т.б. бағыттар бойынша ерекше еңбегі бар студенттер президенттік стипендияға үміт арта алады.
• – Сондай-ақ мемлекет мүмкіндігі шектеулі (мүгедектігі бар) және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған студенттерге жоғарылатылған стипендия төлейді.

ҚАЗАҚСТАНДА ЖОҒАРЫ БІЛІМ АЛУ ҮШІН ҚАНДАЙ ГРАНТТАР АЛУҒА БОЛАДЫ?

• Қазақстанда жоғары оқу орындарына гранттардың әртүрлі түрлері бар:
• – Жалпы мемлекеттік. Республикалық бюджеттен бөлінген қаражат еліміздің жоғары оқу орындары бойынша бөлінеді.
• – Батыс, халқы тығыз және жаңадан құрылған өңірлердің жастарына арналған гранттар. Республикалық бюджеттен бөлінген қаражат еліміздің жоғары оқу орындарының бекітілген тізбесі бойынша бөлінеді.
• – Нысаналы мемлекеттік. Жоғары оқу орындары бойынша алдын-ала бөлінеді және тек нақты оқу орнында жүзеге асырылуы мүмкін.
• – Әкімдік. Қаражатты жергілікті атқарушы орган бөледі. Грант бойынша студенттер жергілікті жоғары оқу орындарында өңірде тапшы мамандықтар бойынша білім алуда.
• – Ректордың гранттары мен стипендиялары. Жоғары оқу орнында ерекше жетістіктері мен сіңірген еңбегі үшін беріледі.

Оны алу үшін әр университеттің өз шарттары бар. Қорлар мен қоғамдық ұйымдардың гранттары мен стипендиялары. Олар белгілі бір университеттердегі конкурс негізінде немесе бүкіл ел бойынша үздік студенттерге берілуі мүмкін.

«БОЛАШАҚ» БАҒДАРЛАМАСЫ

Қазақстандықтардың шетелде ақылы немесе тегін жоғары білім алу мүмкіндігі бар. Еуропаның көптеген университеттері Қазақстаннан студенттерді қабылдауға дайын. Шетелде докторантураға немесе магистратураға құжат тапсыратын Қазақстан азаматтары үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі «Болашақ» халықаралық стипендиясын белгіледі.

«Болашақ» халықаралық стипендиясы дарынды жастарға әлемнің үздік университеттеріне кіруге мүмкіндік беретін бірегей бастамаға айналды. Стипендияны жүзеге асырған 30 жыл ішінде елімізде ғалымдар, инженерлер, дәрігерлер, мемлекеттік қызметкерлер және өз саласының басқа да мамандары бар жоғары білікті мамандардың пулы қалыптасты. Стипендия түлектері халықаралық қатынастарды құруға, Қазақстанның халықаралық қоғамдастыққа интеграциялануына және елге әлемдік білім мен технологиялардың трансфертіне үлес қосты.

Бағдарлама түлектері Қазақстан жоғары білімінің флагманы – Назарбаев Университеті, Назарбаев Зияткерлік мектептері, «Астана» халықаралық қаржы орталығы, бірқатар ұлттық медициналық орталықтар, AstanaHub, Astana IT университеті, Халықаралық жасыл технологиялар орталығын және Инвестициялық жобаларды іске қосуда шешуші рөл атқарды.

Бүгінгі таңда Қазақстан азаматтары әлемнің 27 еліндегі 200-ден астам үздік университеттерде, соның ішінде ең беделді Айви Лигасы мен Рассел тобына кіретін университеттерде озық білім алудың бірегей мүмкіндігіне ие.

«Болашақ» бағдарламасын ағымдағы іске асыру барысында Қазақстан экономикасы үшін урбанистика, энергетикалық жүйелер, гидрология, атом өнеркәсібі, киберқауіпсіздік, робототехника, вирусология, төтенше жағдайлардың алдын алу және жою сияқты өзекті мамандықтар бойынша жоғары кәсіби мамандарды даярлайды.

Мемлекет басшысының «Болашақ» бағдарламасын қайта бағдарлау жөніндегі тапсырмасын орындау мақсатында 2022 жылы стипендиялардың 60%-ы инженерлік-техникалық мамандықтар бойынша оқуға және тағылымдамадан өтуге бөлінді. 2023 жылы үміткерлер санын арттыру арқылы инженерлік-техникалық қызметкерлер арасында жоғары сапалы бәсекелестікке жағдай жасау мақсатында 12 айға дейінгі тілдік дайындықты қарастыратын «Магистр дәрежесін алуға инженерлік-техникалық қызметкерлер» жеңілдетілген санаты енгізілді.