Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті Қазіргі заманғы зерттеулер институтының директоры, саясаттану ғылымдарының докторы, қазақстандық зерттеуші Мұхит-Ардагер Сыдықназаров картографияға 20 жылын арнады. Ежелгі карталарды жазба дереккөздердің «патшасы» ретінде қастерлей отырып, ол Қазақстандағы ғылым мен жоғары білімнің дамуының кілті деп санайды.

Ол The Astana Times газетіне берген сұхбатында Еуропаның ұлттық және корольдік мұрағаттарындағы, кітапханалары мен мұражайларындағы зерттеулері туралы айтып, қазақ мемлекетінің шығу тегі мен көне карталардың жүйеленуіне тоқталды. Сондай-ақ ол Қазақстан Сыртқы істер министрлігі берген «Ізгілік елшісі» атағының өзі үшін нені білдіретінін айтты.

Ол «Қазақстандағы мемлекеттіліктің үздіксіз тарихы. 16-19 ғасырлардағы Еуропа және Америка карталарындағы Қазақ мемлекеті. Атлас» кітабінің авторы, оған 1562-1879 жылдардағы 130 карта кіреді. Бұл карталар ерте қазақ мемлекеттілігін көрсетіп, қазақ ұлтының үздіксіз тарихын көрсетеді.

Оның айтуынша, кітапта еуропалық және американдық саяхатшылар мен дипломаттардың егжей-тегжейлі географиялық бейнелері арқылы ертедегі қазақ мемлекетінің өмір сүруіне қатысты кез келген күмәнді ғылыми тұрғыдан шешеді.

Ізгі ниет елшісі: жаңа миссияны қабылдау

Сыдықназаров – Қазақстанның Ізгі ниет елшілерінің бірі, бұл еліміздің халықаралық беделін нығайтуға үлес қосқан азаматтарға министрлік берген марапат.

«Жақында маған үлкен жауапкершілік пен беделді жүктейтін Ізгі ниет елшісі ретінде тағайындалу құрметіне ие болдым. Бұл маған Қазақстанды халықаралық аренада, әсіресе өз мамандығым – ғылыми зерттеулерде көрсетуге мүмкіндік береді», – деді Сыдықназаров.

Өзінің жаңа қызметінде Сыдықназаров мемлекеттің негізін қалаушылар Керей мен Жәнібек сұлтандар 15 ғасырдың ортасында орнатқан дәстүрді еліміздің теңгерімді сыртқы саясатын түсінуге ықпал етуді көздейді.

«Бүгінгі күні Қазақстан - түрлі халықаралық мәселелер бойынша өз ұстанымын сенімді түрде білдіретін және өз дауысы бар табысты және қалыптасқан мемлекет. Біз негізгі жаһандық ойыншылармен және елдермен қарым-қатынас орнаттық, бұл қазақ мемлекеттілігінің негізі қаланған сәттен бастап қалыптасқан. Бізді әлемдік аренада әрқашан құрметтеп, мойындап, байыппен қабылдадық», - деп қосты ол.

Ол қазақ мемлекеттілігінің тарихи маңызын дәріптеп, оның мұрасын ел ішінде де, шетелде де насихаттаудың өзі үшін ғалым әрі патриот ретінде үлкен маңызға ие екенін атап өтті.

Картографияға өмір бойы арнау

«Мен бұл жұмысты 2007 жылы Польшада, кейін Германияда оқыған кезде бастадым. Бос уақытымда мұрағаттар мен картографиялық жинақтарды араладым. Кішкентай еуропалық мемлекеттердің егжей-тегжейлі картографиялық тарихы болғанымен, 15 ғасырдағы геосаяси ықпалының шарықтау шегіне жеткен Қазақ мемлекеті еуропалық зерттеулерден мүлде жоқ болып көрінді. Бұл мүмкін емес болып көрінді», - деді Сыдықназаров.

Ол ашқан Қазақ мемлекетінің ең алғашқы картасы 1450 жылға, ал қазақтар туралы ең алғашқы ескертпе 1054 жылғы картадан табылған. Сондай-ақ 1562 жылғы картаны тауып зерттеді, онда ел өзінің бастапқы атауы «Кассасия» деп көрсетілген. Картаны ағылшын саяхатшысы, патшайым Елизавета І-нің Қазақ мемлекетіндегі елшісі Энтони Дженкинсон жасаған.

Дженкинсон 1557-1572 жылдар аралығында Қазақ мемлекетінде болып, негізгі дипломатиялық қарым-қатынастарды орнатып, 1561 жылы Лондонға қазақстандық миссиясымен аяқталды. Бұл миссияны хан Хақназардың жақын серігі Аура Солтана (Ару Сұлтан) басқарып, оны қазақ мемлекетінің ағылшын сарайындағы алғашқы дипломатиялық өкілі етті.

«Солтананың 15 жыл бойы Қазақстанның Еуропадағы елшісі қызметін атқаруы еліміздің сол кезеңдегі табысын және қазақ билеушілерінің дана сыртқы саясатын көрсетеді», - деді Сыдықназаров.

Ол картографияның табиғатын жиі дұрыс түсінбейтінін атап өтті.

«Мен қазақ мемлекетінің 4000-нан астам картасын тауып, тексердім, оларды біртіндеп академиялық дискурсқа енгізіп жатырмын. «Көптеген адамдар картографияны тек география немесе тарих тұрғыснда ғана қабылдайды, бірақ ол топонимика, этнология, еуропатану, түркітану, лингвистика, әдебиет, дінтану, гидрология, әлеуметтану, статистика, ұлттық киімдер және тіпті тарих аясындағы әртүрлі пәндерді қамтиды», - деді ол.

Оның зерттеулерінде 11-19 ғасырлар аралығында Еуропа және Америка карталарында бейнеленген қазақ мемлекетінің бұрын белгісіз болған бірнеше қалалары ашылды. Оның көрнекті жаңалықтарының бірі – 1450 жылғы генузия картасындағы Жәнібек ханның алғашқы портреті.

Еуропа және Америка карталарында қазақ мемлекетінің 250-ден астам политонимдері тіркелген, оның ішінде бұрын беймәлім «Жеті» термині «қазақ» дегенді білдіреді және «Жеті жарғы» немесе қазақ құқығымен байланысты», - деді ол.

Сыдықназаров тарихтың сенімді көзі ретінде көне карталардың рөлін ерекше атап өтті.

«Саяхатшылардың шежірелерін немесе әңгімелерін оқығанда, саяхатшы ел тарихын бұрмалауы немесе бұрмалауы мүмкін. Бірақ картаны салған кезде қосымша континенттер немесе теңіздер ойлап таба алмайсыз. Шетел мемлекеттерін, сауда-саттық пен дипломатияны түсіну үшін байыпты көне карталар жасалды, бұл олардың аса маңыздылығына айналды», - деді Сыдықназаров.

Сондай-ақ ол кеңестік кезеңде Қазақстанның немесе бұрынғы Кеңес Одағының басқа елдерінің көне карталарының жоғары оқу орындарында зерттелмегеніне өкініш білдірді.

«Тәуелсiздiктiң арқасында егемендi ел азаматы ретiнде көгiлдiр төлқұжатымды мақтанышпен көрсете отырып, әр елге саяхаттауға мүмкiндiк берген осы еркiндiк болды деп жиi айтамын.

Ол Қазақстанның әрбір көне картасы ұлттың тарихындағы маңызды олқылықтардың орнын толтыратын «жеке куәлік» қызметін атқарады деп есептейді.

«Бұл карталар география мен тарих үшін ғана емес, қазақ тіл білімі, әдебиеті, этнографиясы, халықаралық қатынастар үшін де маңызды. Олардың ішінде дін, тіл, демография туралы мәліметтер жиі кездеседі», - деді ол.

Сыдықназаров 1856 жылғы француз корольдік картасына сілтеме жасап, онда қазақ халқының саны 4,5 млн деп болжамдайды. Бұл Әлихан Бөкейхановтың 1921 жылғы кеңестік ұжымдастыру салдарынан болған 1921–1933 жылдардағы ашаршылыққа дейінгі қазақ халқының саны 7,5 миллион болған деген есебіне сәйкес келеді. Ашаршылық, соғыстар және мәжбүрлі қоныс аудару саясатының салдарынан халық саны 2,5 миллионға дейін қысқарды.

«Егер бұл оқиғалар болмағанда, Қазақстан халқының саны бүгінде 85-90 миллион болуы мүмкін еді. Картографиялық дереккөздер біздің тарихымызды сақтауға және мәдени және саяси болмысымызды түсінуге көмектеседі», - деді ол.

Үздіксіз мұра атласы

Сыдықназаров «Үздіксіз мемлекеттілік» кітабының атауы кездейсоқ таңдалмағанын түсіндіреді. Ол сабақтастық теориясында Қазақстан сияқты ел отарлауды бастан өткерсе де, бұл оның мемлекеттілігіне нұқсан келтірмейтінін айтады. Шын мәнінде, елдер мұндай кезеңдерден күштірек және төзімдірек шығады, адами, экономикалық және мәдени ресурстарын тиімді пайдаланады, бұл қуаттырақ көршілес мемлекеттердің отарлауын тартуы мүмкін.

Сыдықназаров кітаптың Брюссельде басылуы маңызды екенін, өйткені бұл қала артына қазақ мемлекетінің карталарының баға жетпес мұрасын қалдырған еуропалық картографтар мен ғалымдардың символы екенін атап өтті.

«2024 жылы біз толық сипаттамасы, техникалық сипаттамалары және терең талдауы бар 200 картаны қамтитын екінші кеңейтілген басылымды шығардық. Бұл басылым ел тарихындағы, оның ішінде Қазақ мемлекетінің еуропалық және америкалық карталарын қамтитын алғашқы мамандандырылған атлас болып, одан да үлкен қызығушылық тудырды», - деді ол.

Сыдықназаров бұл карталардың ашылып, ғылыми айналымға енгізілуіне байланысты бұл мәліметтерді қазақ мәдениеті мен түркі халықтары туралы тарих оқулықтары мен оқу материалдарына енгізудің маңызы зор деп есептейді. Ол бұл білімді әртүрлі платформалар, соның ішінде мемлекеттік теледидар арқылы таратуды жақтайды.

«Болашаққа келер болсақ, мен алдыма мақсат қойдым: әрбір еуропалық, американдық және таяу шығыстық үйлерде адамдар өз елдерінің көне карталарын мақтанышпен көрсетеді. Қазақ арасында да осындай мәдениетті дамытқым келеді. Мен соңғы үш жылда алға жылждым. Дәстүр бойынша әрбір қазақ үйінде үш қасиетті зат бар: қамшы, домбыра және Құран. Менің ойымша, бұл карталар да маңызды деп саналуы керек », - деді ол.

Сыдықназаров карталардың ғажайып құдіретіне тоқталып, академиялық еңбектер мен монографиялар әрдайым кең аудиторияға жете бермесе де, карталардың табиғаты бойынша адамдарды тартатынын атап өтті. Тіпті география мен тарихтан бейхабар балалар да картадан «Қазақ» немесе «Қазақ патшалығы» сияқты атауларды көргенде өз елін бірден таниды.

«Бұл карталар біздің азаматтарға ғана емес, сонымен қатар тарихымыз бен мәдениетімізге қызығушылық танытатын халықаралық келушілерге де түсінік береді. Олар Қазақстанның бай мемлекеттіліктің тарихы бар екенін көрсетеді, оны тарихтағы ең ірі картографтар дәлелдеген», - деді ол.

Еліміздің бірнеше қаласында 11-19 ғасырлардағы қазақ мемлекетінің көне карталарын көрсететін галереялар ашылды. Дәл осы кезде осындай галереялар шетелде, Париж, Баку, Чикаго, Сан-Франциско сияқты қалаларда ашылды.

Қазақстанның Польшадағы елшісінің қолдауымен қараша айында Польша Ғылым академиясында тағы бір галерея ашылады.

 

Сұхбаттасқан

Айман Нәкіспекова

https://astanatimes.com/

Qazalem аударма