• Моңғолиядағы қазақ жазба әдебиеті өткен ғасырдың бастапқы ширегінде іргетасы берік қаланып, қалыптасты. Оның алғашқы бастау көзі Ақыт Үлімжіұлы болды десек, артық айт­қандық болмас. Олай дейтін себебіміз қазақта тұңғыш рет әдеби кітап шығарып, шығармаларын ауызша да, жазбаша да таратып, насихат­таған бірден-бір ақын Ақыт еді. Ол Алтай тауының күнгей бетінде туып, өмірінің жиырмашақты жылын Қобда бетінде, Моңғолия жеріндегі қазақтар арасында өткізді.
•  
• Алайда Ақыт ақынның өмірінің соңғы жылдары Шығыс Түркістан – Шыңжанда (Қытай) өтуіне байланысты, оның Моңғолиядағы қазақ әдебиетінің қалыптасуындағы орны, ағартушылық қызметі көмескіленіп қала берді. Сөйтсе де, көркем әдебиет зертеушілерінің тарапынан ақиқат­ты бұрмаламау, шындыққа тура қарап, адалдықтан ат­тамау талпыныстары болғанымен, партиялық идеологиялық қысым құрсауынан шыға алмай, Моңғолиядағы қазақ жазба әдебиетінің бастауын тым кеш, ке­йінгі жылдардан, Моңғолия Халық Революциясының шапағаты ретінде айқындады. Мен Ақыт Үлімжіұлын Моңғолиядағы қазақтардың жазба әдебиетінің бастауы деп есептеймін. Бұл ақиқат­тан ат­тамау тұрғысынан да, қазақ әдебиетін бөліп-жармай, жақындастыру жағынан да әділ болады деп санаймын.
•  
• Қалай болған күнде де, Моңғолиядағы қазақ әдебиеті жиырмасыншы ғасырда жалпы қазақ әдебиетінің қабырғалы қапталы, байсалды, баянды бай саласы болып қалыптасып дамыды. Өткен ғасырдың қырқыншы жылдарынан бастау алған Моңғолия қазақтарының жаңа жазба әдебиеті қазақ әдебиеті ат­ты телегей теңізге Алтай тауынан арындай асып келіп, сарқылмай, сарқырай құйылып жатқан мөлдір бұлаққа айналды. Бар-жоғы отызға жуық жылдың ішінде құзар биікке жет­ті. Ұлт­тық ортадан жырақта, басқа тілді елдерде, үстем тілдердің қоршауында жүріп ана тілінде көркем әдебиет туындыларын тудыру – ауыз толтырып айтуға тұрарлық құбылыс.
•  
• Моңғолия көркем әдебиетінің зерт­теу­шілері (Қ.Қалиасқарұлы, З.Сейітжанов, С.Қорабай, Е.Кәпқызы, Е.Арыққарақызы, С.Жанбота, А.Байтанұлы, А.Хаутай қатарлы) Моңғолия қазақтарының жаңа әдебиетінің дамуын екі кезеңге бөліп қарастырып, 1940 жылдардан бастайды. Осыдан ке­йінгі жылдарда қаламгерлер саны да молайып, көркем әдебиет­тің барлық жанры коммунистік партияның нұсқауымен, бағыт-бағдарымен қоғаммен бірге идеологиялық талапқа сай дамыды. Жаңа әдебиет­тің қалыптасуының алғашқы кезеңінің ірі өкілдері – шетелдегі қазақ әдебиетінің талант­ты өкілі, Моңғолиядағы жаңа қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі, ақын, драматург Ақтан Бабиұлы (С.Қорабай), Моңғолия қазақтарының жаңа сипат­ты ұлт­тық жазба әдебиетінің негізін қалаушылардың бірі, Моңғолия қазақ әдебиетінің қалыптасу қарсаңында барлық жанрда дерлік қалам тартып, оның көбінің үлгілік жолдарын көрсетіп, алғашқы іргетасын қаласқан үлкен суреткер, мықты драматург, жазушы, ірі аудармашы Құрманхан Мұқамәдиұлы (Х.Омарұлы). Осы қарсаңдағы ұлт­тың рухани-мәдени өміріндегі баға жетпес игі қадам, әдебиет­тің өркендеуіне, насихат­талып, кең таралуына, көкжиегінің кеңеюіне, атап айтсақ, 1948 жылы жарық көрген «Өргендеу» («Жаңа өмір»), 1957 жылы шыққан «Жаңа талап» («Шұғыла»), 1960 жылдардан бастап Ұланбатыр қаласынан қазақ тілінде хабар тарата бастаған қазақ радиосының («Өлгий қазақ радиосы») қосқан үлесі өте үлкен. Бұл үрдістің әлі де жақсы жалғасын тауып отырғаны – қуанышты жай.
•  
• Ал Моңғолиядағы қазақ әдебиетіндегі көркем әдебиет­тің ең үлкен, күрделі жанры – роман 1976 жылы жазылды. Бұл елеулі оқиғаның басында тұрған шығарма – Елеусіз Мұқамәдиұлының «Қобда қойнауында» ат­ты романы. Онда қазақтардың Моңғолияға қоныстануы, тұрмыс-тіршілігі және Ресейде болған Қазан төңкерісінің әсері, Моңғол Халық Революциясының жеңісі көркем сурет­теледі.
•  
• Өткен ғасырда қаламгерлер қатары молайып, ақын-жазушылардың үлкен шоғыры бой көтерді. Бір жылда 60 әңгіме жарық көріп, сол ғасырдың соңғы отыз жылында 150-ге тарта хикаят, отызға жуық роман жазылып, өлеңнің өрісі кеңейіп, шығармашылық табыстың шырқау биігінен көрінді. 1990 жылы отызға жуық қазақ ақын-жазушы Моңғолия Жазушылар одағының мүшесі болды. Көркем әдебиет­тің қарқынды дамығаны сондай, әдеби журнал «Шұғыланың» таралымы 1989 жылы 4 мыңға жуықтады.
•  
• 2014 жылы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Ғылыми кеңесі ұсынған «Шетелдердегі қазақ әдебиеті: Ұжымдық монография» ат­ты кітаптың аннотациясында: «Шетелдердегі қазақ әдебиетінің бай тарихы егжей-тегжейлі зерт­телді, диаспоралық қазақ әдебиеті туындылары біртұтас ұлт­тық әдебиет қазынасы ретінде қарастырылып, Қытай мен Моңғолиядағы көрнекті қазақ ақындары мен жазушылары шығармаларының көркемдік, стильдік, жанрлық ерекшеліктері, шығармашылық дәстүр мен сабақтастық мәселелері жан-жақты пайымдалды, – деп келеді де, – Моңғолия қазақ әдебиеті отандық әдебиетінің бір бөлшегі ретінде өзінің тұңғиық поэзиясымен, таңдамалы шығармаларымен, ізгілікті ту еткен қалпымен ғасырдан ғасырға жете беретіні анық», – деп ғылыми тұжырым жасап, қорытындыланады. Олай болса, біз ХХ ғасырдағы, 1909 жылдан 1970 жылға де­йінгі аралықтағы алпыс жылды «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры» десек, онда 1940–1990 жылдар аралығындағы әдебиет­тің жемісті де жеңісті 50 жылын алтын демей-ақ қояйық, Моңғолиядағы қазақ әдебиетінің күміс жылдары деп атауға әбден болады.
•  
• Моңғолиядағы қазақ әдебиетінің дамуына қордалы, қормал отандық қазақ әдебиеті мен жергілікті моңғол, көрші орыс әдебиетінің үш жақты әсер-ықпалы аса зор болғаны айдан анық. Қазір де Моңғолия мен Қазақ­стан арасындағы мемлекетаралық байланысымыз, қарым-қатынасымыз жақсы. Барыс-келіс мол. Ол әдеби байланысымыздың дамуына, көркем әдебиет­тің өсіп-өркендеуіне де зор ықпалын тигізуде. Ат төбеліндей монғолиялық жазушылар арасынан жуық жылдарда үш бірдей Моңғолия Халық жазушысы шықты (Мағауия Сұлтанияұлы, Солтан Тәукейұлы, Шынай Рахметұлы). Бұл – әдебиет үшін үлкен көрсеткіш.
•  
• Айта кету керек, 2023 жыл Моңғолиядағы қазақ қаламгері үшін ең бір жемісті жылдардың бірі болды. ҚЖО-ның басқарма төрағасы М.Құлкенов бастаған бір топ ақын-жазушылар Моңғолияда шығармашылық сапармен Ұланбатыр, Өлгей қалалары, Делүн ауданында болып, жергілікті оқырман қауыммен және ондағы ақын-жазушылармен бетпе-бет кез­десулер ұйымдастырды. Жергілікті қаламгерлердің ынтасын арт­тырып, еңбегіне зор серпін берді. Жекелеген ақын-жазушылардың да еларалық барыс-келісі үзілген жоқ. Сондай-ақ былтыр ҚЖО мен Зейнолла Сәнік атындағы Мәдениет қорының қолдауымен осы өлкеде туып-өскен, өмір сүрген қаламгерлердің туындылары жинақталып, проза және поэзия жанрлары бойынша 36 жазушы, 84 ақынның туындысы қамтылған, екі том, жалпы көлемі 66 баспа табақ – «Қобданың қоңыр желі» ат­ты антология жарық көріп (құрастырушылар: С.Рахметұлы, Б.Қайратұлы), Өлгейде, Алматыда (ҚЖО-да) және Астана қаласында тұсаукесері сәт­ті өт­ті әрі бұл шетелдегі қазақ әдебиеті үшін үлкен қамқорлық, айтулы оқиға болды. Бұл еңбек туралы Мереке Құлкенов мырза: «Авторлардың барлығының да қазіргі әлемдік және отандық көркем прозаның шеберлік мектебін жетік меңгерген қаламгер екені бірден көрінеді. Кейбір ішінара кез­десетін және солай болуға тиіс жергілікті (диалект) тіл қолданыстарын ескермегенде, композициялық, стильдік, көркем сурет­теу тұрғысынан қазақ­стандық танымал жазушылардың әдеби қолтаңбасынан еш айыр­машылық жоқ деуге болады. Ақындардың екінші томға енген жырларын Кобда қойнауынан басталған арнаның арынды өзенімен теңестірер едік», – дейді. Шындығы да – осы, шынайы бағалау. Сонымен қатар «Отандастар» қорының қолдауымен баян-өлгейлік қаламгерлері Сұлтан Тәукейұлының «Сеңгір таулар» романы, Қ.Мысаханұлының, К.Ілиясұлының, М.Пұшатайұлының шығармалар жинағы, Шынай Рахметұлының «Маусымжан» ат­ты әңгімелер, Сұраған Рахметұлының «Түске оранған күз», «Көлеңкенің сүгіреті» өлеңдер, «Антиөлшем» ат­ты әдеби зерт­теу мақалалар, Байыт Қабанұлының «Сары қаймақ сағыныш» өлеңдер, толғаулар, поэмалар жинағы жарық көрді. Алталмыш еңбектердің барлығы өзіміздің «Әдебиет баспа үйі» баспасынан шыққанын атап өту ләзім. Жергілікті өңірдің меценат­тарының қолдауымен де аға буын, жас-жасамыс қаламгерлердің еңбектері үздіксіз жарыққа шығып жатқанынан хабарымыз бар. Бұнымен, жалпы, әдебиетке деген жанашырлықтың бар екенін айтпақпыз. Былтырғы жылы Солтан Тәукейұлы, Ербақыт Нүсіпұлы, Зүлкәпіл Мәулітұлы қатарлы бірнеше жазушы ҚЖО-на мүшелікке қабылданды.
•  
• Моңғолиядағы қаламгерлердің туындыларын насихат­тауда және олардың аяқ алысын белгілі деңгейде зерделеп, сараптап, шығармашылық өрісінің кеңе­йіп, өресінің өсуіне Өлгей қалалық Ақтан Бабиұлы атындағы Орталық кітапхананың қосып отырған үлесі зор. Бұл кітапхана Өскемендегі Оралхан Бөкей атындағы кітапханамен әріптестік ынтымақтастықта жұмыс істейді. Жергілікті жазушылармен кез­десулер өткізу, жарық көрген кітаптардың таныстырылым, тұсаукесерін жасау, кітап оқу, әдеби-көркем жарыстар, басқа да түрлі іс-шаралардың ұйымдастырылуы жергілікті қазақ әдебиетінің дамуына өз үлесін қосып отыр.
•  
• Моңғолия мен Қазақ­станның әдеби-мәдени қарым-қатынасын нығайту, көркем шығармаларын насихат­тау «Жұлдыз» журналы мен «Қазақ әдебиеті» газетінің назарынан тыс қалып көрген жоқ. Биылғы жылы еліміздің «Отандастар» қоры коммерциялық емес, акционерлік қоғамы мен Қазақ­стан Жазушылар одағы бірлесіп шетелдердегі танымал, белгілі этникалық қазақ өкілдерінің есімдерін және шығармаларын қазақ­стандық көпшілік қауымға кеңінен таныстыру, жас ұрпақтың бойында төл тарихымыз бен мәдениетімізге деген қызығушылықты күшейту, ұлт­тық сананы жаңғырту мақсатында «Ұлы Дала» халықаралық байқауын жариялаған болатын. 2024 жылдың жеңімпаздары арасынан моңғолиялық «Қобданың қоңыр желі» (өлеңдер, балладалар, толғаныстар) – Рысбек Зұрғанбайұлы, «Үркер ауып барады» (өлеңдер) – Зүлкәпіл Мәулітұлы, «Кімді кінәларсың…» (повестер мен әңгімелер) – Ербақыт Нүсіпұлы, «Өрікті көл» (повесть, әңгімелер) – Елеусіз Мұқамәдиұлы, «Айтағалы салт ат­ты» (шығармалар) – Баман Құрманханұлы еңбектері жеңімпаз атанды. Оларды кітап етіп басып шығару туралы шешім қабылданды.
•  
• Моңғолиядағы қазақ көркем әдебиетінің сапалық, көркемдік деңге­йін салалық әдеби зет­теушілеріміз әлі де бере жатар. Жоғарыда айт­қанымдай, атажұрт­тан алыс, шалғайда болса да Моңғолиядағы қазақ қаламгерлерінің шығармашылығы қазақ әдебиеті ат­ты алып дарияға тынбай құя берер тұнық бір бұлақ екеніне сеніміміз кәміл.
•  
• Бақытбек БӘМІШҰЛЫ
• филология ғылымының кандидаты, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері

Дереккөз: qazaqadebieti.kz